Það eru til margar tegundir af geðsjúkdómum og fólk upplifir þá á mismunandi hátt. Sumt fólk verður mjög leitt, reitt, kvíðið, pirrað eða einangrar sig. Stundum á það líka erfitt með svefn, einbeitingu eða að tengjast öðrum.
Geðsjúkdómar sjást ekki endilega utan á fólki en þeir geta samt haft mikil áhrif – bæði á þann sem er veikur og fólkið í kring. Það er mikilvægt að muna að enginn velur að verða veikur og geðsjúkdómar eru ekki merki um veikleika. Með réttri aðstoð og stuðningi er oft hægt að líða betur og lifa góðu lífi.
Ef þú átt foreldri með geðsjúkdóm getur hjálpað að skilja betur hvernig veikindin eru. Þá getur verið auðveldara að átta sig á hvers vegna foreldri hegðar sér eða líður á ákveðinn hátt - og að muna að þetta er hluti af sjúkdómnum en ekki þér að kenna.
Hér fyrir neðan eru nokkur dæmi um algenga geðsjúkdóma. Mikilvægt er þó að hafa í huga að þetta er ekki eitthvað sem þú þarft að greina eða taka eftir hjá foreldri þínu – það er hlutverk læknis að finna út hvað er að og veita rétta aðstoð.
Það er eðlilegt að líða stundum illa – það er hluti af því að vera manneskja. En ef það er í langan tíma og gerir daglegt líf erfitt getur verið um þunglyndi að ræða.
Hver og einn upplifir þunglyndi á sinn hátt og það getur komið fram á mismunandi stigum og tímum í lífinu.
Ef foreldri þitt er með þunglyndi getur því liðið mjög illa og jafnvel átt erfitt með daglegt líf. Það er mikilvægt að muna að það er ekki þér að kenna – og það er hlutverk lækna og fagfólks að hjálpa.
Það er sjaldan ein ástæða. Þunglyndi getur tengst:
Þó að þunglyndi geti verið algengara í sumum fjölskyldum þýðir það ekki að þú veikist sjálfkrafa. Það er margt sem styrkir geðheilsuna þína.
Áráttu- og þráhyggjuröskun, eða OCD, er röskun þar sem þrálátar hugsanir (kallaðar þráhugsanir) valda kvíða eða óöryggi. Til að reyna að líða betur grípur manneskjan oft til síendurtekinna hegðana (áráttu), eins og til dæmis að þvo sér ítrekað aftur um hendur eða athuga læsingar aftur og aftur. Þetta verður að vítahring sem erfitt er að losna úr.
OCD getur snúist um ýmislegt – ekki bara ótta við sýkla. Það getur verið óöryggi í samböndum, erfiðar spurningar um sjálfsmynd, óþægilegar hugsanir eða einfaldlega tilfinning um að „eitthvað sé ekki rétt“.
Ef foreldri þitt er með áráttu- og þráhyggjuröskun getur verið erfitt að skilja hegðunina en hún er hluti af veikindunum. Það er líka mikilvægt að vita að það er ekki þér að kenna – og að það er fagfólk sem á að sjá um að hjálpa foreldri þínu.
Það er ekki til ein skýr ástæða. Oft er þetta blanda af mörgum þáttum, eins og erfðum, streitu eða erfiðri reynslu. Þó áráttu- og þráhyggjuröskun geti verið algengari í sumum fjölskyldum, þýðir það ekki að þú fáir það sjálfkrafa ef foreldri þitt er með það.
Það er eðlilegt að finna stundum fyrir kvíða – það er hluti af því að vera manneskja. Kvíði getur jafnvel verið hjálplegur, t.d. fyrir próf eða keppni, því hann hjálpar okkur að einbeita okkur og standa okkur vel.
En ef kvíðinn verður mjög sterkur, kemur aftur og aftur eða stendur yfir lengi, getur hann farið að gera daglegt líf erfitt. Þá getur verið um kvíðaröskun að ræða.
Sumir með kvíðaröskun geta fengið kvíðakast – þá kemur skyndilegur og mjög sterkur ótti með líkamlegum einkennum eins og hröðum hjartslætti, svima eða tilfinningu um að missa stjórn. Þetta er óþægilegt en ekki hættulegt.
Hver og einn upplifir kvíða á sinn hátt og hann getur komið fram á mismunandi stigum og tímum í lífinu.
Ef foreldri þitt er með kvíðaröskun getur það stundum hagað sér á hátt sem er erfitt að skilja en það er hluti af veikindunum. Mikilvægt er að muna að það er ekki þér að kenna – og að það er hlutverk lækna og fagfólks að veita foreldri þínu þá hjálp sem það þarf.
Það er sjaldan ein skýr ástæða. Kvíði getur tengst:
Þó að kvíðaröskun geti verið algengari í sumum fjölskyldum þýðir það ekki að þú verðir sjálfkrafa veik/ur/t. Það er margt sem þú getur gert til að styrkja geðheilsuna þína.
Geðhvörf er geðsjúkdómur þar sem líðan og orka sveiflast mikið. Fólk getur upplifað tímabil geðhæðar (maníu) og þunglyndis (geðlægð). Á milli tímabila líður mörgum vel og lifa eðlilegu lífi.
Í geðhæð upplifir fólk mikla orku og kraft. Sumum líður mjög vel en aðrir verða pirraðir og órólegir. Fólk getur sofið lítið án þess að þreytast og farið úr einu í annað án þess að klára. Þetta getur haft áhrif á skóla, vinnu og samskipti.
Algeng einkenni geta verið:
Ef foreldri þitt er með geðhvörf getur verið ruglingslegt eða erfitt þegar skap og orka foreldris þíns breytist mikið. Það er mikilvægt að muna að hegðunin er hluti af veikindunum – og það er ekki þér að kenna.
Örlyndi er vægara form geðhæðar. Fólk hefur meiri orku og kraft en getur samt sinnt daglegu lífi. Það getur samt valdið vandræðum fyrir viðkomandi og aðra.
Þunglyndislotur eru „lægðirnar“ í geðhvörfum. Þá finnur fólk oft fyrir:
Það er ekki ein skýr ástæða en nokkrir þættir geta haft áhrif:
Þó að geðhvörf geti verið algengari í sumum fjölskyldum, þýðir það alls ekki að þú eigir sjálfkrafa eftir að veikjast. Það er margt sem styrkir geðheilsuna og hjálpar að takast á við erfiðar aðstæður.
Geðklofi hefur áhrif á hvernig fólk hugsar, skynjar og upplifir lífið. Fólk með geðklofa getur átt erfitt með að greina á milli raunverulegra hluta og þess sem heilinn lætur það halda.
Einkenni byrja oft í lok unglingsára eða snemma á fullorðinsárum. Þó að geðklofi sé flókinn sjúkdómur getur fólk lifað góðu lífi með réttri meðferð og stuðningi.
Fólk með geðklofa getur upplifað:
Þegar þessi einkenni verða mikil og trufla raunveruleikaskynið er talað um geðrof. Þá á manneskja erfitt með að greina hvað sé raunverulegt og hvað ekki. Geðrof birtist oft í formi ofskynjana eða ranghugmynda.
Til að greinast með geðklofa þurfa fleiri en eitt einkenni að vera til staðar og einkennin þurfa að vara í lengri tíma. Geðrof eitt og sér þýðir því ekki endilega að manneskja sé með geðklofa.
Ef foreldri þitt er með geðklofa gætir þú tekið eftir því að það upplifir hluti sem þú skilur ekki – eins og að heyra raddir eða trúa einhverju sem virðist ekki raunverulegt. Það getur verið ruglingslegt og jafnvel ógnvekjandi en það er mikilvægt að muna að þetta er hluti af veikindunum – og það er ekki þér að kenna.
Það er ekki ein skýr ástæða fyrir því en nokkrir þættir spila saman.
Þó að geðklofi geti verið algengari í sumum fjölskyldum þýðir það alls ekki að þú eigir sjálfkrafa eftir að veikjast. Það er margt sem þú getur gert til að styrkja þína geðheilsu.
Átröskun er geðröskun sem hefur áhrif á hugsanir, tilfinningar og hegðun tengda mat og líkama. Hún getur valdið mikilli vanlíðan og haft áhrif á bæði geðheilsu og líkamlega heilsu.
Átröskun snýst ekki bara um mat heldur oft um að reyna að takast á við erfiðar tilfinningar, streitu eða lágt sjálfsmat. Allir geta veikst af átröskun – óháð aldri, kyni eða líkamsgerð.
Það eru líka til fleiri tegundir átraskana, eins og orthorexía, sem er þegar fólk hefur miklar áhyggjur af því að borða „hollt“ eða „hreint“, en þessar þrjár eru algengastar.
Fólk með átröskun getur upplifað alls konar einkenni, til dæmis:
Ef foreldri þitt er með átröskun gætir þú tekið eftir að það borðar lítið eða óreglulega, forðast ákveðinn mat, talar illa um líkama sinn eða hefur óvenjulegar hugmyndir tengdar mat. Það getur verið ruglingslegt og erfitt. Mikilvægt er að muna að þetta er hluti af veikindunum – og það er ekki þér að kenna.
Það er ekki ein skýr ástæða en nokkrir þættir geta haft áhrif:
Þó að erfðir geti aukið líkur á átröskun þýðir það alls ekki að þú eigir sjálfkrafa eftir að veikjast. Það er margt sem styrkir geðheilsuna og hjálpar manni að takast á við erfiðar aðstæður.
Fíknisjúkdómar hafa áhrif á heilann og geta breytt bæði líðan og hegðun. Þegar fólk er með fíknisjúkdóm missir það stjórn á notkun áfengis, vímuefna eða lyfja. Oft byrjar það sem leið til að slaka á eða líða betur en með tímanum breytist heilinn þannig að erfitt verður að hætta – jafnvel þótt manneskjan vilji það.
Fólk með fíknisjúkdóm upplifir oft:
Ef foreldri þitt er með fíknisjúkdóm hefur þú kannski tekið eftir því að það notar oft áfengi eða önnur vímuefni, hegðar sér öðruvísi þegar það notar þau eða á erfitt með að hætta þrátt fyrir neikvæðar afleiðingar. Það getur verið erfitt og ruglingslegt en það er mikilvægt að muna að þetta er hluti af veikindunum – og það er ekki þér að kenna.
Það er ekki ein skýr ástæða, heldur samspil margra þátta:
Fíkn er ekki merki um veikleika eða skort á viljastyrk – þetta er sjúkdómur sem hefur áhrif á heilann.
Persónuleikaraskanir geta haft áhrif á hugsanir, tilfinningar og hegðun sem veldur oft erfiðleikum í daglegu lífi og samskiptum.
Þær geta gert daglegt líf erfiðara og fólk með persónuleikaraskanir á oft erfitt með að treysta öðrum eða halda stöðugleika í samböndum.
Einkenni eru mismunandi eftir tegundum en fólk getur til dæmis upplifað:
Það eru til margar tegundir persónuleikaraskana. Þær eru ekki allar eins en eiga það sameiginlegt að hafa áhrif á tilfinningar, hugsanir og samskipti. Einkenni eru mismunandi eftir því hvaða tegund það er.
Ef foreldri þitt er með persónuleikaröskun gætir þú hafa tekið eftir því að það á stundum erfitt með að stjórna tilfinningum sínum eða vera í samskiptum við annað fólk. Það getur verið ruglingslegt og erfitt en það er mikilvægt að muna að þetta er hluti af veikindunum – og það er ekki þér að kenna.
Það er ekki ein skýr ástæða fyrir því en nokkrir þættir geta haft áhrif:
Þó að persónuleikaraskanir geti verið algengari í sumum fjölskyldum þýðir það alls ekki að þú eigir sjálfkrafa eftir að veikjast – það er margt sem þú getur gert til að styrkja þína geðheilsu.
